نگاهی به حضور دیرینه یلدا در فرهنگ ایرانی - ایپتن

به گزارش گروه فرهنگی خبرنگاران، برگزاری مراسم شب یلدا یکی از کهن ترین مراسم های ایرانی هاست که در این سال ها با تلفیقی از سنت و تجدد، رنگ و بوی دیگری به خود گرفته است. با وجود مسائل اقتصادی و تحول فرهنگی و اجتماعی جامعه ایرانی در سال های گذشته، برگزاری این مراسم تقریباً یکی از سنت های رایج در سال های گذشته بوده است. رسمی که کم کم بر حواشی آن نیز افزوده شده است؛ حواشی که چندان قرابت با سنت ایرانی ندارد. اگر در گذشته دیوان حافظ یکی از ارکان این شب بود و خانواده ها با خواندن غزل های خواجه شیراز، شب شان را شیرین می کردند، در این سال ها جزئیات دیگری نیز کم کم به آن افزوده شده است. نمادهای جدیدی که کم کم رنگ یلدا را تغییر داده اند؛ مثل درخت کاج یا همان درخت کریسمس که دارد کم کم در خانه برخی از ایرانی ها به یکی از ارکان اصلی شب یلدا تبدیل می شود.

با وجود همه این حواشی، شب یلدا یکی از محبوب ترین مراسم ها میان خانواده های ایرانی است. اما یلدا به چه معناست و چرا ایرانی ها این شب را پاس می دارند؟

یلدا یا چله

در فرهنگ ایرانی، برخی از اعداد از اهمیت و گاه قداست خاصی برخوردارند. 40 از جمله این اعداد است که رد پای آن را در برخی از اصطلاحات مثل شب چله می بینیم. مهرداد بهار در کتاب از اسطوره تا تاریخ درباره شب چله و علت نامگذاری این شب، به شب چله می نویسد: عدد چهل از گذشته های دور جایگاه ویژه ای در فرهنگ ما داشته است. ایرانیان باستان زمستان را به دو بخش چهل روزه تقسیم کرده اند: چله بزرگ و چله کوچک. شب آخر آذر از آن جهت چله نامیده شده است که آغاز چله بزرگ و آمدن سرمای زمستان را هشدار می دهد. درست 40 روز بعد از شب چله، جشن سده به سرانجام رسیدن چله بزرگ زمستان را ندا می دهد. در چهل روز دوم سرمای زمستان کم تر است و آسیب کم تری می رساند و از آن جهت آن را چله کوچک می نامند.

تولد مهر

یلدا واژه ای سریانی به معنی میلاد است. بنا بر آنچه در دهخدا در ذیل این کلمه آمده است؛ چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می کرده اند؛ از این رو بدین نام نامیده اند. باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح (نوئل) که در 25 دسامبر تثبیت شده، طبق تحقیق محققان در اصل، جشن ظهور میترا(مهر) بوده که مسیحیان در قرن چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی قرار دادند.

اما دلایل دیگری نیز برای شب یلدا عنوان شده است که از جمله معروف ترین آن میلاد مهر است. آیین مهر (آیین زروانی) در میان ساکنان فلات ایران رواج داشت و مهر و ناهید(میترا و آناهیتا) به عنوان دو ایزد نیایش می شده اند. مهر، ایزد فروغ، نگهبان پیمان و پشتیبان پرتو پگاهی است و ناهید، ایزد پاکی، زایش و برکت، فرشته آب ها و باران. پیروان آیین مهر آخرین شب پاییز را مصادف با تولد خورشید می دانسته اند؛ همان گاه که از دل سیاهی شبی درازآهنگ و سرد، ایزدمهر در یک غار گود و کم ارتفاع از میان کوه های البرز ظهور می کند و خورشید گرم و نورافزا را به ارمغان می آورد. برخی به اشتباه مهر را همان خورشید گرفتند و شب چله را در واقع شب میلاد خورشید می دانند. در کتاب از اسطوره تا تاریخ به نقل از بهار در این باره می خوانیم: شب یلدا، تولد مهر یا میترا نیست، بلکه تولد خورشید است. مهر با خورشید تفاوت هایی دارد. از نظر تقویم مردم ایران باستان، چله، شب تولد خورشید است و حال آن که بر اساس اسطوره ها خورشید و مهر ارتباط نزدیکی دارند ولی یکی نیستند.

پیروان آیین مهر یا زروانی، بلندتر شدن روزها را از برکت حکم رانی ایزد مهر بر زمین می دانستند و کوتاه تر شدن شب ها را نشانه ای از غلبه او بر اهریمن. آن ها در شب چله به پای کوبی و جشن و سرور می پرداختند تا شکست اهریمن را جشن بگیرند و گاه تا دمیدن پرتو پگاه در دامنه کوه های البرز به انتظار باززاییده شدن خورشید می نشستند. برخی در مهرابه ها9 (نیایشگاه های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول بودند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند.

شب یلدا یکی از مضامین پرتکرار در ادب فارسی است. یکی از مضامین پرتکرار در این رابطه، تشبیه زلف دراز و سیاه معشوق به شب یلداست. این مضمون یکی از مضامین رایج در شعر فارسی از گذشته تا به امروز است:

سعدی:

روز رویش چو برانداخت نقاب شب زلف

گفتی از روز قیامت شب یلدا برخاست

خواجوی کرمانی:

تا در سر زلفش نکنی جان گرامی

پیش تو حدیث شب یلدا نتوان کرد

**

هست در سالی شبی ایام را یلدا ولیک

کس نشان ندهد که ماهی را دو شب یلدا بود

**

ماه من طلعت صبح از شب یلدا بنمود

گوشوار زرش از طرف بنا گوش چو سیم

عبید زاکانی:

با زلف تو قصه ایست ما را مشکل

همچون شب یلدا به درازی مشهور

از دیگر مضمون پردازی در این رابطه می توان به ایجاد مشابهت در طولانی فراق با شب یلدا اشاره کرد. این مضمون نیز از مضامین پرتکرار است:

محشتم کاشانی:

با خود از بهر تسلی شب یلدای فراق

هرچه گفتم ز زبان تو غلط بود غلط

**

شب یلدای غمم را سحری پیدا نیست

گریه های سحرم را اثری پیدا نیست

اوحدی مراغه ای:

شب هجرانت، ای دلبر، شب یلداست پنداری

رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری

**

سعدی:

نظر به روی تو هر بامداد نورو زی است

شب فراق تو هر شب که هست یلدایی است

با وارد شدن مسائل اجتماعی به شعر، پرداختن به شب یلدا رنگ دیگری به خود در شعر فارسی گرفت. نشانه هایی از تشبیه دوران طولانی ظلم و جور به شب یلدا در شعر برخی از سرایندگان دیده می شود:

حافظ:

صحبت حکام ظلمت شب یلداست

نور ز خورشید جوی بو که برآید

**

پروین اعتصامی:

دور است کاروان سحر زینجا

شمعی بباید این شب یلدا را

در سال های اخیر با رشد شعر آیینی، شاهد مضمون پردازی مشابهی در این حوزه هستیم. این موضوع در حوزه شعر مهدوی بیش از دیگر حوزه ها دیده می شود؛ شباهت سازی میان دوران طولانی غیبت و شب تاریک و طولانی یلدا از جمله مضامین شعر مهدوی امروز است:

روزگاران همه را در شب یلدا ماندیم

در تب حسرت و در تاب تمنّا ماندیم

تا شنیدیم تویی منجی و خواهی آمد

به مناجات نشستیم و به نجوا ماندیم